12-04-2021 COLUMN

Charisma is een belangrijk kenmerk van krachtige leiders. Die kracht moet echter beteugeld worden door stevig tegenspel door de raad van commissarissen of raad van toezicht om contraproductiviteit te voorkomen. Een bespiegeling (en concrete aanbevelingen) van Anthon van der Horst, executive consultant bij GITP.

De afgelopen Tweede Kamerverkiezingen en vooral in het verlengde daarvan alle commotie rond de minister-president, deden mij denken aan een artikel dat ik samen met Frederic Damen heb geschreven over charismatisch leiderschap voor de publicatie Echt leiderschap, Lindermann, Wanrooy, en anderen, 2009). Onze minister-president, zo dacht ik, bezit wel een vorm van charisma. Zou ons eigen artikel nog extra licht op zijn precaire zaak kunnen laten schijnen? Zeker, maar er is al genoeg over Mark Rutte en de zaak ‘Positie Omtzigt, functie elders’ geschreven. Ik laat de conclusies dus aan anderen, maar de lezer kan zich op basis van dit artikel zelf een oordeel vormen.

Mijn gedachte was: stel, je bent toezichthouder bij een organisatie waar de bestuurder een sterk charisma bezit en af en toe zaken vergeet. Deze vergeetachtigheid, is laten we het voorzichtig uitdrukken, niet in zijn nadeel. Eigenlijk lijkt het erg veel op manipuleren, maar hij komt er steeds mee weg. Tegelijkertijd is deze bestuurder een man of vrouw met veel kwaliteiten en aanzien, zowel intern als extern. Hoe moet je daar als toezichthouders mee omgaan?

Fraaie kenmerken van de charismatische leider

Allereerst onze typering van de charismatische leider:

‘De ideale charismatische leider vertelt met retorisch talent op geïnspireerde wijze herhaaldelijk zijn grensverleggende droom en visie op de toekomst. De toekomst is anders dan het heden. Bij voorkeur laat hij zijn toekomstvisie ook vastleggen in boeken, biografieën of films. De charismatische leider bezit levenswijsheid en ervaring waaruit hij kan putten. Hij koppelt zijn levenswijsheid aan gedurfd en soms persoonlijk, niet voor de hand liggend gedrag. Enige afstand tot deze leider is er vaak ook, een beetje mystiek vergroot het charisma. Zijn risicovol gedrag roept verwondering op, maar ook respect en een zeker verlangen om ook zo te zijn. Wat de leider zegt raakt de verborgen wensen en dromen van de volgers; de charismatische leider heeft een goed ontwikkelde antenne voor het Volksempfinden. Hij neemt persoonlijk risico en durft onconventionele maatregelen te treffen.’

Wie van u de Netflixserie New Amsterdam kijkt, weet dat de hoofdpersoon Dr. Max Goodwin in hoge mate aan deze kenmerken voldoet. Hij verandert het ziekenhuis in rap tempo en raakt de harten van en activeert al het personeel met zijn credo: ’Waar kan ik mee helpen?’ Hij neemt allerlei besluiten, regelmatig met (veel) persoonlijk risico. Zijn toezichthouders krijgen er grijze haren van, maar gaan mee in zijn visie. Wie wil zo iemand in de weg staan?

Macht en narigheid rond charisma

Charisma is ook vaak beschreven rond leiders met een negatief doel. Adolf Hitler is misschien wel de meest beruchte. Het hebben van charisma lijkt fijn en mooi, maar degene die het toebedeeld krijgt, moet wel de persoonlijkheid hebben om gedrag te laten zien dat charisma oproept. Met name de eigenschap durf is erg belangrijk, naast de wil om ertoe te doen. Dat betekent bij de succesvolle charismatische leider echter ook altijd dat er macht bij komt kijken. De charismatische leider verkrijgt die macht onder meer op basis van durf en wil om te beïnvloeden. Voor het bereiken van visie, van een toekomstdroom, is dat zelfs essentieel. In ons artikel wordt nog een groot aantal andere kenmerken genoemd.

Juist omdat charisma ertoe bijdraagt dat de omgeving zich gaat voegen naar charismatische leiders, kan het noodzakelijke tegenspel onder druk komen te staan. Het ingewikkelde is ook nog eens dat de charismatische leider vaak zelf in de veronderstelling verkeert dat de omgeving het met hem of haar eens is (wat vaak ook zo is). De kritiek van de mensen die zich buiten de directe invloedssfeer bevinden, bereikt de leider echter niet, of hij of zij stelt zich er niet voor open.

Een charismatische leider kan met zoveel power en enthousiasme visie en verwachtingen ventileren, dat de ander in het hier en nu meegenomen wordt in het verhaal. Pas achteraf gaat men weer zelf nadenken en luidt de constatering: Verdorie waar heb ik me nu in laten praten? Maar deze leider denkt oprecht dat zijn omgeving het van harte eens is. Hij of zij is te goeder trouw en terecht zeer teleurgesteld als achteraf blijkt dat de omgeving toch anders denkt. De eigenschappen durf, onafhankelijkheid en beïnvloedend vermogen kunnen, als ze doorschieten, ineens worden ervaren als onverantwoord, manipulatief, grensoverschrijdend, leugenachtig, autoritair en intimiderend. En dan zijn de rapen gaar!

Charisma behoeft stevig tegenspel

Charisma is een kracht, maar ook een kracht die beteugeld moet worden door stevig tegenspel en duidelijke regelgeving. Het bijzondere is dat in de Nederlandse politiek een minister-president die rol tot in de eeuwigheid kan blijven uitoefenen, zolang hij (of zij) maar veel stemmen weet te winnen. Organisaties hebben met governancecodes niet voor niets termijnen gesteld aan de tijd die je in rollen met macht mag hebben.

Zo gesteld, lijkt een charismatische leider eerder ongewenst dan gewenst. Nee, als verandering onontkoombaar is, is dit type leiders niet alleen geschikt, maar zelfs noodzakelijk. Ook zijn charismatische leiders zeer gewild in tijden van crisis. In alle andere situaties is een teveel aan charisma echter al snel contraproductief.

‘Bespreek de keerzijden’ en andere aanbevelingen

Tot slot enkele aanbevelingen als u als toezichthouder te maken hebt met een bestuurder met een stevig charisma:

• Toets de geventileerde visie aan de werkelijke behoefte van de organisatie.
• Zorg voor onafhankelijke feedback.
• Zorg ervoor dat deze feedback veilig kan worden gegeven.
• Toets de kracht van de voorzitter van de raad van commissarissen/raad van toezicht .
• Bespreek de keerzijden van het charismatische gedrag heel concreet. Wees heel duidelijk.
• Durf tijdig afscheid te nemen van een charismatische leider.
• Toets de stevigheid van het management.
• Toets het zelfinzicht van de bestuurder. Kent hij of zij de eigen kracht?
• Durf in selectietrajecten ook het privéleven van de bestuurder te leren kennen. Het zal niet voor het eerst zijn dat een charismatische bestuurder een turbulent privéleven heeft.